„Wilhelm Gustloff” zatonął na Bałtyku 30 stycznia 1945 roku. Po tym, jak sowieckie torpedy uderzyły w statek wypełniony niemieckimi uciekinierami, w morskiej otchłani zginęło prawdopodobnie od 6 do 9 tys. ludzi. Do eksplozji doszło wieczorem, o godzinie 21.16. Większość z nich zmarła z wychłodzenia. „Gustloffem” płynęło wg różnych źródeł, od ponad 6 do 10 tys. osób – głównie niemieckich cywilów. Z katastrofy uratowano ok. 1200 rozbitków. Choć podawane przez historyków szacunki dotyczące liczby osób, które znajdowały się na pokładzie w jego ostatnim rejsie są bardzo różne, to nie ulega wątpliwości, że zatoniecie statku było największą odnotowaną katastrofą morską w historii.
Jeden z najwytrwalszych badaczy historii tragedii, a zarazem ocalony z pokładu „Gustloffa” (zmarły w 2013 r.) Heinz Schoen, w wielu swoich publikacjach podawał, że 30 stycznia 1945 r. na okręcie znajdowało się około 6,6 tysiąca ludzi. W tym: 173 członków cywilnej załogi, 918 oficerów i marynarzy z II dywizji szkolnej okrętów podwodnych, 373 kobiety z pomocniczego korpusu Kriegsmarine (m.in. telefonistki, telegrafistki, maszynistki i pielęgniarki), 162 rannych żołnierzy Wehrmachtu oraz prawie 5 tysięcy uciekinierów.
Szacunki i liczby
Jednak w przedmowie do piątego wydania swojej książki pt. „Tragedia Gustloffa”, Schoen podał, że swoje dotychczasowe szacunki opierał głównie na imiennych listach pasażerów. Tymczasem – jak poinformował Schoen, w 1997 r. spotkał on przypadkiem, ocalałych podobnie, jak on sam, członków załogi „Gustloffa”. Twierdzili, że już po zamknięciu imiennych list, na statek zaokrętowano kolejne duże grupy ludzi. Ostatnie szacunki Schoen mówiły, że na „Gustloffie” mogło być w sumie nawet ponad 10,5 tysiąca osób, głównie kobiet z dziećmi.
„Moim zdaniem nigdy nie dowiemy się, ile naprawdę ludzi było na pokładzie. To był przecież koniec stycznia 1945 r. W Gdańsku i Gdyni kłębiły się tłumy uciekinierów z Prus Wschodnich i Pomorza. Ludzie chcieli za wszelką cenę dostać się na pokłady statków. Uciekali urzędnicy partyjni NSDAP, wysokiej rangi urzędnicy administracji cywilnej, żołnierze, ale przede wszystkim ludność cywilna. I, mimo, że do ostatniej chwili próbowano utrzymywać porządek, ewakuacja odbywała się w chaosie” – powiedział przed kilku laty PAP Marcin Westphal historyk z Muzeum II Wojny Światowej w Gdańsku.
„Wilhelm Gustloff”: pytania i zagadki
Marcin Westphal: Moim zdaniem nigdy nie dowiemy się, ile naprawdę ludzi było na pokładzie. To był przecież koniec stycznia 1945 r. W Gdańsku i Gdyni kłębiły się tłumy uciekinierów z Prus Wschodnich i Pomorza. Ludzie chcieli za wszelką cenę dostać się na pokłady statków. Uciekali urzędnicy partyjni NSDAP, wysokiej rangi urzędnicy administracji cywilnej, żołnierze, ale przede wszystkim ludność cywilna.
Jak wyjaśnił Westphal, ludzie dostawali się na statki siłą, za łapówki itp. „Jeśli wysokiej rangi urzędnik NSDAP chciał wejść na pokład, i to nie sam, ale np. z trójką innych osób, to raczej nie było sposobu, aby go zatrzymać. Nielegalne przewożenie na pokładach okrętów wojennych osób spoza załogi, było w tym czasie nagminne. Zdarzało się, że na okręt podwodny, które mógł zabrać 50 członków załogi, zabierano dodatkowych 60 osób” – powiedział Westphal, Na „Gustloffie” pasażerów umieszczono nawet w basenie, z którego spuszczono wodę. „Gustloff” miał basen, bo pierwotnie służył jako wycieczkowiec. W 1939 r. włączono do Kriegsmarine, w której służył m.in. jako statek szpitalny i baza dla marynarzy).
W opinii Westphala, na pokładzie „Gustloffa” z całą pewnością było więcej pasażerów niż podają to ostatnie znane dokumenty. „Nie sposób jednak powiedzieć, o ile więcej” – powiedział PAP historyk. Dodał, że zatonięcie „Gustloffa” z pewnością było jednak największą katastrofą morską w historii. Dla przykładu Titanikiem płynęło 2,2 tys. pasażerów i członków załogi, a ocalało około 700.
„Wilhelm Gustloff: ostatni rejs
„Wilhelm Gustloff” wypłynął z Gdyni po południu 30 stycznia 1945 r., pod eskortą torpedowca „Loewe”. Niektóre źródła mówią też o drugiej jednostce eskortującej. Płynął na zachód, w stronę Niemiec. Gdy późnym wieczorem znalazł się na wysokości Łeby, statek trafiły trzy torpedy. Wystrzelono je z radzieckiego okrętu podwodnego typu “S”, którym dowodził kapitan Aleksander Marinesko. Przeładowany „Gustloff” (pierwotnie był przeznaczony dla dwóch tysięcy osób) w ciągu nieco ponad godziny znalazł się w całości pod wodą.
Pokład „Gustloffa” był prawie nieoświetlony, a światła w jego wnętrzach bardzo szybko zgasły po tym, jak jednostka zaczęła nabierać wody. „Pasażerowie statku, na którym ludzie zajmowali niemal wszystkie zakamarki, łącznie ze schodami, wpadli w panikę. Ciemność, tłumy i przerażenie sprawiły, że wielu ludzi na statku zostało stratowanych na śmierć. Część zginęła od torped, a część utopiła się, bo na „Gustloffie” nie było wystarczającej liczby szalup czy tratw ratunkowych. Wielu ludzi, po tym, jak wpadło do wody, zginęło też na skutek hipotermii” – powiedział PAP Westphal.
Rozbitków ratowała załoga trałowca, który eskortował „Gustloffa” oraz inne jednostki, które dołączyły do niego później. Z wody wyciągnięto w sumie – według danych Heinza Schoena, około 1200 osób. Z relacji ludzi, którzy mieszkali na wybrzeżu na wysokości miejsca katastrofy wynika, że przez wiele dni po tej tragedii morze wyrzucało na brzeg ludzkie zwłoki.
Pasażerowie statku, na którym ludzie zajmowali niemal wszystkie zakamarki, łącznie ze schodami, wpadli w panikę. Ciemność, tłumy i przerażenie sprawiły, że wielu ludzi na statku zostało stratowanych na śmierć, część zginęła od torped, a część utopiła się, bo na „Gustloffie” nie było wystarczającej liczby szalup czy tratw ratunkowych.
Pytania…
Wielu niemieckich badaczy zarzucało kapitanowi Marinesko, że nie miał prawa atakować „Gustloffa”. Dlaczego? Statek służył jako szpital, a tego konkretnego dnia przewoził w większości cywilnych uciekinierów – głównie kobiety i dzieci. Jednak polscy historycy przyznają, że Marinesko nie złamał międzynarodowych zasad wojennych. „Statek płynął w eskorcie co najmniej jednej uzbrojonej jednostki. Nie był oświetlony i nie posiadał oznaczeń szpitalnych, czyli wyraźnych czerwonych krzyży namalowanych w widocznych miejscach.
– Nie nadał też, jak to powinna zrobić jednostka cywilna lub szpitalna, na ogólnodostępnej częstotliwości informacji o wypłynięciu – powiedział PAP Westphal dodając, że Marinesko miał prawo uznać, że ma do czynienia z wojskowym okrętem.
Wrak „Gustloffa” leży na dnie morza, na głębokości ok. 45 m, kilkanaście mil na północny wschód od Łeby. Statek był wielokrotnie przeszukiwany przez wyspecjalizowane jednostki, które dostarczyły informacji na temat m.in. zniszczeń, jakie odniósł. Źródła podają, że na początku lat 50-tych wrak przeszukiwali radzieccy nurkowie. Mieli nadzieję, że na statku przewożono słynną Bursztynową Komnatę. Nurkowie z Polskiego Ratownictwa Okrętowego wydobyli z wraku dzwon okrętowy, który aktualnie znajduje się w Muzeum II Wojny Światowej: będzie tu eksponowany na wystawie głównej.
Plądrowany i grabiony
Zatopiony statek był też wielokrotnie nielegalnie plądrowany i grabiony. W 1994 r. Polska uznała wrak „Wilhelma Gustloffa” za mogiłę wojenną. To wiąże się z zakazem nurkowania nie tylko na sam statek, ale też w promieniu 500 m od niego. W 2013 r., za zgodą odpowiednich polskich władz, we wraku statku pochowano urnę z prochami zmarłego Heinza Schoena. Tym samym spełniono ostatnie życzenie ocalonego z „Gustloffa”.
“Wilhelm Gustloff” nie był jedyną jednostką, która została zatopiona pod koniec wojny u polskich wybrzeży Bałtyku podczas ewakuacji niemieckich żołnierzy i cywilnych mieszkańców Prus Wschodnich i Pomorza. 10 lutego ten sam okręt podwodny, który zatopił „Gustloffa”, storpedował statek “Steuben”. W katastrofie mogło zginąć około 5 tysięcy osób. Z kolei 16 kwietnia zatonięcie – również storpedowanego przez radziecki okręt podwodny statku “Goya” pochłonęło co najmniej sześć tysięcy ofiar.
Wilhelm Gustloff – krótka historia statku
Statek wycieczkowy zbudowano przez Blohm&Voss w Hamburgu. Był własnością DAF, ale był zarządzany, załogowany i utrzymywany przez Hamburg-Südamerikanische Dampfschiffahrtsgesellschaft (HSDG). Wodowanie miało miejsce 5 maja 1937 roku. Chrzest statku odbył się w obecności Adolfa Hitlera i Hedwigi Gustloff, wdowy po Wilhelmie Gustloffie. Tego ostatniego wystylizowano na męczennika przez narodowych socjalistów.
15 marca 1938 roku statek zwodowano. Tamtego dnia kapitan Carl Lübbe odbył krótką jazdę próbną w dół Dolnej Łaby na Morze Północnej. Płynął ze stoczniowcami, ich krewnymi i innymi osobami. W następnym tygodniu, 24 marca, rozpoczął się trzydniowy dziewiczy rejs, który prowadził z powrotem na Morze Północne.
W swój pierwszy regularny rejs statek zawinął do Londynu 2 kwietnia 1938 roku. Dlaczego tam? Miał zaoferować Niemcom i Austriakom mieszkającym w Anglii możliwość wzięcia udziału w wyborach do Reichstagu 10 kwietnia i głosowania nad przyłączeniem Austrii do Niemiec.
Od 21 kwietnia do 6 maja 1938 roku z Hamburga odbywał się wiosenny rejs Lizbona-Madera. Reklamowano go jako „dziewiczy rejs parowca KDF Wilhelm Gustloff”. Drugiego dnia kapitan Carl Lübbe zmarł w wieku 57 lat na morzu. Kapitan Friedrich Petersen (1882–1960) przejął dowództwo, które sprawował podczas ostatniego rejsu Gustloffa. Podczas dziewiczego rejsu pokonano 6 739 kilometrów.
Różne dzieje wielkiej jednostki
Do wybuchu II wojny światowej 1 września 1939 roku MS Wilhelm Gustloff używany jako statek wycieczkowy podorganizacji DAF „Kraft durch Freude”. Z Genui odbył sześć dziesięciodniowych podróży dookoła Włoch, które były sprzymierzone z III Rzeszą. Sześć pięciodniowych rejsów prowadziło do Norwegii.
W maju 1939 roku statek przywiózł żołnierzy Legionu Condor. Hitler wspierał zamach stanu generała Franco w hiszpańskiej wojnie domowej, z Vigo (Hiszpania) z powrotem do Hamburga. Następnie od 19 do 25 sierpnia 1939 ponownie wyruszył z Hamburga w 50. rejs Wilhelma Gustloffa pod dowództwem kapitana Heinricha Bertrama w swój ostatni rejs do Norwegii.
Po rozpoczęciu wojny MS Wilhelm Gustloff został przekazany Kriegsmarine 22 września 1939 roku jako okręt szpitalny. Podczas okupacji Norwegii wiosną 1940 roku służył jako ranny transporter. Od 20 listopada 1940 roku Wilhelm Gustloff służył jako statek mieszkalny dla 2. Dywizji U-Lehr w Gotenhafen. Z powodu tego zastosowania otrzymał farbę maskującą w kolorze granatowym na początku 1941 roku.
Źródło: dzieje.pl, historykon.pl,
Fot. Bundesarchiv, Bild 183-H27992 / Sönnke, Hans / CC-BY-SA 3.0, CC BY-SA 3.0 de, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=5434070